Словак және чех тілдері батыс-славян тілдер тобына жатады, сондықтан олардың арасында көп ұқсастық бар. Соған қарамастан, бұл – өз нормалары, әдеби дәстүрі мен сөздігі бар екі бөлек тіл. Словакияда немесе Чехияда оқуды, жұмыс істеп, өмір сүруді жоспарлайтын шетелдіктер үшін осы ұқсастықтармен қатар негізгі айырмашылықтарды да білу маңызды, өйткені ол тілдік ортаға тезірек бейімделуге және жергілікті тұрғындарды жақсырақ түсінуге көмектеседі.
Тарихи және мәдени алғышарттар
Ортақ тарих
1993 жылға дейін Словакия мен Чехия бір мемлекет – Чехословакия құрамында болды. Бұл кезеңде аймақтар арасында саяси, мәдени және экономикалық байланыстар тығыз болып, екі тілдің де күнделікті өмірде қатар қолданылуына жағдай жасады. Көптеген адамдар словак пен чех тілін теледидардан, радиодан, оқу орындарында және жұмыста естіп өсті, сондықтан тіл ауыстыру табиғи құбылыс ретінде қабылданды. Дегенмен, ортақ мемлекет аясында да әр тіл өз орфографиялық және грамматикалық нормаларын сақтап, жеке ұлттық тіл ретінде қалыптасты.
Тілдердің дербес дамуы
Словак және чех тілдері дербес әдеби тіл ретінде орта ғасырлардан бастап қалыптаса бастады. Чех әдеби тілі негізінен Прага диалектіне сүйенсе, қазіргі словак тілі көбіне орта-словак диалектілері негізінде стандартталды. Диалектілік база дыбысталуға, сөздік қорына және грамматикалық үлгілерге әсер етті. 1993 жылдан кейін әр ел өз тәуелсіз тіл саясатын жүргізе бастады, жаңа терминдер енді, көрші тілдердің ықпалы күшейді, нәтижесінде словак және чех тілдері арасындағы айырмашылықтар бұрынғыдан да айқынырақ бола түсті.
Фонетикалық айырмашылықтар
Фонетика – словак және чех тілдерінің айырмашылығы ең айқын көрінетін сала. Жазылуы ұқсас сөздер айтылуда өзгеше естілуі мүмкін, сондықтан дұрыс дыбыстауды меңгеру шетелдік студенттер үшін ерекше маңызды.
Дауысты дыбыстар
Словак тіліндегі дауыстылар жүйесі чех тіліне қарағанда байырақ саналады. Словак тілінде қысқа және ұзақ дауыстылармен қатар «ia», «ie», «iu» сияқты дифтонгтар жиі қолданылады, олар сөздердің өзіндік әуезін қалыптастырады. Чех тілінде де қысқа және ұзақ дауыстылар бар, бірақ дифтонгтар іс жүзінде өте сирек. Сондықтан чех тілінің дауысты жүйесі сәл «ықшам» көрінуі мүмкін. Екі тілдің де дауысты дыбыстарын меңгеру кезінде дыбыстың ұзақтығы мен сапасына назар аудару керек.
Екпін
Словак тілінде сөз екпіні әдетте бірінші буынға түседі, бұл тілді ритм жағынан болжамды әрі үйренуге қолайлы етеді. Ереже тұрақты болғандықтан, студенттер сөзді қалай оқу керегін тез меңгереді. Чех тілінде де негізгі қағида – екпіннің бірінші буынға түсуі, бірақ көмекші сөздермен, қысқа шылаулармен тіркескенде түрлі ерекшеліктер байқалуы мүмкін. Бұл, әсіресе бастапқы деңгейдегі үйренушілер үшін қосымша қиындық тудырады.
Дауыссыз дыбыстар
Ең көзге түсетін фонетикалық айырмашылықтардың бірі – дауыссыз дыбыстардың айтылуы. Чех тілінде словак тілінде жоқ ерекше «ř» дыбысы бар. Ол шамамен «р» және «ж» дыбыстарының қосындысы сияқты естіледі және шетелдіктер үшін ғана емес, кейбір чехтардың өздері үшін де күрделі. Словак тілінде өзіне тән дауыссыз тіркестері кездеседі, кейбір сөздерде дауысты дыбыстар мүлдем жоқ, бұл да шетелдіктер үшін айтылуы қиын элементтердің бірі болуы мүмкін.
Грамматикалық айырмашылықтар
Словак және чех тілдерінің грамматикалық жүйелері жалпы алғанда ұқсас: есім сөздер септеледі, үш род, жекеше және көпше форма бар, етістіктер шақ пен рай бойынша өзгереді. Соған қарамастан, септік жүйесінде, етістік формаларын қолдануда, сондай-ақ есімдіктер мен предлогтарды таңдауда екі тіл арасында елеулі айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар әсіресе жазбаша мәтін құрастыруда және ресми стильде байқалады.
Есім сөздердің септелуі
Словак тілінде жеті септік қолданылады, ал чех грамматикасында әдетте алты септік туралы айтылады. Словак тіліндегі қосымша септік – қаратпа (vocativ), ол адамға немесе затқа тікелей жүгінгенде пайдаланылады. Чех тілінде қаратпа формалар тарихи бар болғанымен, қазір көбіне атау септігімен сәйкес келіп, белсенді қолданылмайды. Шетелдік студент үшін бұл – әр тілде септік үлгілерін бөлек жаттау қажет дегенді білдіреді.
Етістік формалары
Екі тілде де етістіктер шақ пен райға қарай түрленеді, алайда формалары бірдей емес. Словак тілінде аяқталмаған қимылдың келер шағы жиі «byť» көмекші етістігі мен негізгі етістіктің инфинитиві арқылы жасалады. Чех тілінде кейбір жағдайларда қарапайым келер шақ формасы немесе басқа аналитикалық құрылымдар қолданылады. Бұл сөйлем құрағанда, жоспар мен ниетті білдіруде немесе ұзақ жүретін әрекеттерді сипаттауда айырмашылық тудырады.
Есімдіктер мен предлогтар
Словак және чех тілдеріндегі есімдіктер мен предлогтардың формасы мен қолданылуындағы айырмашылықтар шетелдік үйренушілерді жиі шатастырады. Мысалы, словак тіліндегі «oni» есімдігі көпше түрдегі «олар» мағынасында қолданылады, ал чех тілінде ер жынысқа қатысты «oni», ал әйел және орта жыныс үшін «ony» формасы бар. Кейбір предлогтар екі тілде әртүрлі септікпен тіркеле алады немесе басқа мағыналық реңк береді, сондықтан сөйлем құрағанда контекстке мұқият болу керек.
Лексикалық айырмашылықтар
Лексика – словак және чех тілдерінің айырмашылығы айқын байқалатын тағы бір сала. Көптеген сөздер сырттай ұқсас көрінгенімен, олардың жазылуы, дыбысталуы немесе мағынасы әртүрлі болуы мүмкін. Бұл «жалған достар» деп аталатын сөздерге әкеліп, кейде түсінбеушіліктер туғызады.
Сөздердегі айырмашылықтар
Кейбір сөздер екі тілде бір түбірден шыққанымен, жазылуы мен айтылуы басқа. Мысалы, словак тіліндегі «chlieb» (нан) чех тілінде «chléb» түрінде қолданылады. Сонымен қатар, мағынасы немесе стильдік реңкі өзгерген сөздер де бар. Словак тіліндегі «dievča» «қыз бала» дегенді білдіреді, ал чех тіліндегі «děvče» кейде ескірген немесе диалектілік реңкке ие болып естіледі. Мұндай ұсақ, бірақ маңызды айырмашылықтарды әдебиеттерді оқығанда және күнделікті сөйлескенде ескерген жөн.
Кірме сөздер
Екі тілдің сөздік қорына көрші елдердің тілдері елеулі әсер еткен. Словак тілінде венгр тілінен енген сөздер көбірек, бұл қазіргі Словакия аумағына Венгрияның тарихи ықпалымен байланысты. Ал чех тілінде неміс тілінен енген кірме сөздер жиі кездеседі, себебі тарихта неміс мәдениеті мен экономикасының әсері күшті болды. Басқа еуропалық тілдерді білетін студенттер үшін бұл кейде артықшылық, себебі таныс сөздер арқылы мәтінді тезірек түсінуге болады.
Мәдени айырмашылықтар
Словак және чех мәдениеттері бір-біріне жақын болғанымен, салт-дәстүр, мерекелеу үлгісі, фольклор және тілдік қолданыста өз ерекшеліктері бар. Тіл мен мәдениет тығыз байланысты, сондықтан мәдени контексті түсіну – тірі, шынайы сөйлеуді сезінудің маңызды бөлігі.
Халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Словакия мен Чехияның халықтық әндері, ертегілері, мерекелік салттары мен ұлттық киімдері көптеген ұсақ бөлшектерімен ерекшеленеді. Словак халық әндері мен ертегілерінде чех тіліндегі баламалары жоқ тұрақты сөз тіркестері, фразеологизмдер мен бейнелі сөздер қолданылады және керісінше. Осындай материалдармен жұмыс істеу шетелдік студентке лексиканы кеңейтуге, сонымен қатар мәдениетті тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Әдебиет және медиа
Словак және чех әдебиеттерінде өз классиктері мен заманауи авторлары бар, олардың шығармалары тілдің дамуына және стиліне әсер етеді. Ұлттық авторлардың прозасы мен поэзиясын, публицистика мен заманауи медианы оқу арқылы студент тілдің тірі қолданысын, жаңа сөздер мен тұрақты тіркестерді көбірек кездестіреді. Словак және чех мәтіндерін салыстыра отырып, фразеологиядағы, сөйлем құрылымындағы және стильдік реңктегі айырмашылықтарды жақсырақ байқауға болады.
Қорытынды
Словак және чех тілдері тарихы ортақ, құрылымы ұқсас болғанымен, екі бөлек әрі қайталанбас тіл болып табылады. Фонетика, грамматика, лексика және мәдени ортадағы айырмашылықтар әр тілге өзіндік келбет береді және оларды үйренуді қызықты етеді. Осы ерекшеліктерді түсіну Орталық Еуропаның тілдік кеңістігінде сенімді бағдар табуға, жергілікті тұрғындармен еркін қарым-қатынас жасауға және оқу не жұмыс үшін қай тілді басым қолданғыңыз келетінін саналы түрде таңдауға көмектеседі.
Пікірлер